Ze was de grande dame van de Spaanse literatuur. Haar debuutroman Episoden uit het leven van Lulu betekende haar grote doorbraak en werd in negentien talen vertaald. Sindsdien schreef Almudena Grandes nog vele romans, werden haar boeken verfilmd en sleepte ze diverse prijzen in de wacht. Ze overleed op 27 november 2021 op 61-jarige leeftijd, nadat ze een maand eerder had laten weten dat ze aan kanker leed. Een groot verlies voor de Spaanse letteren. Wij herdenken haar met twee interviews van ESPANJE-redacteuren Annebeth Vis en Maarten Steenmeijer. Annebeth zocht haar in 2013 op in Madrid na de publicatie van De vijand van mijn vader en Maarten sprak haar in 2016 over haar roman Kleine helden. Onderin vind je een overzicht van haar romans.

Als ik precies op het afgesproken tijdstip aanbel bij haar fraaie appartement in hartje Madrid, loopt Grandes al bellend door het huis en zegt ze mij met de gebruikelijke twee zoenen op beide wangen gedag. “Hola, como estás?”, ik weet niet zeker of ze het tegen mij heeft of haar gesprekspartner aan de andere kant van de lijn, maar al snel blijkt dat Grandes onze afspraak is vergeten en nu haar uiterste best doet om de planning aan te passen. Haar voetbalclub Atlético de Madrid heeft net de Copa del Rey (Koningscup) gewonnen en dat zal ze later op de dag gaan vieren. Maar het afgesproken tijdstip haalt ze niet meer.

Grootmoeder moderner dan moeder

De aanleiding voor het interview is haar kersverse roman De vijand van mijn vader, die het verhaal vertelt van Nino, een negenjarige zoon van een guardia civil die in 1947 samen met zijn ouders en zusje in een kazerne in een dorpje in Zuid-Spanje woont. Daar leert hij Pepe el Portugués kennen en al gauw ontstaat er een bijzondere vriendschap. Hoewel Nino eigenlijk is voorbestemd om net als zijn vader later bij de Guardia Civil te gaan, leert hij als kind met een typemachine omgaan en verslindt hij avonturenromans. Intussen komt hij er stukje bij beetje achter welke geheimen er in het dorp worden bewaard. Tot zover lijkt het verhaal van El lector de Julio Verne (‘De lezer van Jules Verne’), zoals de Spaanse titel luidt, een hele gewone coming-of-age-roman, ware het niet dat Nino opgroeit in een dorp waar de republikeinse guerrilla actief is, waar enorme armoede heerst en waar de Guardia Civil in naam van generaal Franco de lokale bevolking onderdrukt en angst inboezemt. De vijand van mijn vader is de tweede roman in een zesdelige serie die in het Spaans de titel Episodios de una guerra interminable draagt, een literair project dat de eerste 25 jaar van het Franco-regime bestrijkt, een periode die volgens Grandes is weggestopt en vergeten. “Mijn hele generatie is opgegroeid met foto’s van mensen, van ooms, tantes, opa’s en oma’s, waar wij niets van afwisten. Er werd niet over ze gesproken en op onze vragen kwam geen antwoord.” Ze kan zich nog goed herinneren wat het moment was dat ze besefte dat er iets niet klopte. “Het kwam door een foto van Josephine Baker in de ¡Hola! (Spaans roddelblad, red.). Ik deed navraag en mijn moeder vertelde dat mijn oma haar nog halfnaakt had zien dansen in Madrid. Dat was voor mij onvoorstelbaar. Mijn grootmoeder was moderner geweest dan mijn moeder! Dat staat haaks op de logica van de tijd. Ik was 12 jaar oud, maar dat besef, betekende een inzicht in mijn leven”, vertelt Grandes met haar rokerige stem en zonder een moment rust te nemen. “Wij, de kinderen van de oorlog, zijn opgegroeid in stilte”, gaat ze verder. “Voor de republikeinen was praten gevaarlijk. Die zeiden niets uit angst. Onder degenen in het kamp van de franquistas heerste schaamte. Toen Franco stierf en de periode van de Transición begon, deden politici die het voortouw namen, precies wat ze in hun opvoeding hadden geleerd: begraven wat er was gebeurd en opnieuw beginnen. Inmiddels is wel duidelijk dat dat niet mogelijk is.”

Goudmijn aan vergeten verhalen

Het jaar dat de Spaanse Grondwet (1978) werd aangenomen, vierde Grandes haar achttiende verjaardag. “Het was fantastisch. Ik was tiener en alles en iedereen om mij heen was tiener. Ik begon aan mijn nieuwe leven in een stad die een nieuw leven begon in een land dat ook een nieuw leven begon. We waren geluksvogels en zouden de wereld veroveren. Wij waren de kinderen van de Movida en onze generatie was voorbestemd voor de glorie. Maar toen we veertig werden en terugblikten, vroegen we ons af wat we nou werkelijk voor elkaar hadden gekregen.” Op dat moment werd voor Grandes duidelijk dat de herinnering aan Spanjes recente geschiedenis, of het gebrek daaraan, niet zozeer te maken heeft met het verleden, als wel met het heden. En met de toekomst van het land. “De Burgeroorlog eindigde in 1939, maar daarmee kwam de overwinning, niet de vrede. Er is nooit een poging gedaan om alle Spanjaarden te integreren in het land. Nino is een jongetje dat misschien wel de slechtste jaren meemaakt. In een dorp als vele andere in Spanje, vol angst en terreur. Maar er waren ook mensen die streden, die zich verzetten tegen de heersende orde. Dat wil ik laten zien. In het huidige Spanje is er van het franquismo niets over, maar dat is niet zonder slag of stoot gegaan”, aldus Grandes. En dus kiest ze ervoor om in haar boeken degenen op te voeren die hun bijdrage hebben geleverd, maar daarvoor publiekelijk nooit erkenning hebben gekregen. “Al is de literaire impuls natuurlijk de belangrijkste in mijn vak. Als schrijfster zie ik een goudmijn aan vergeten en onbekende verhalen over helden, schurken en avonturen uit die periode. Dat is voor mij niet te weerstaan.”

Literatuur heeft tijd nodig

Grandes is niet de enige contemporaine schrijver die zich waagt aan het beladen thema van de Burgeroorlog en de Franco-jaren. Maar niet alle lezers weten die fascinatie voor de naoorlogse periode te waarderen. “Dan vragen ze zich af waarom je opnieuw over dat onderwerp schrijft. In feite wil dat zeggen dat ze er niets over willen weten, maar ik ben ervan overtuigd dat er wél behoefte bestaat om het verleden te kennen, zodat we het land begrijpen waarin wij nu leven.” Een land dat wordt geteisterd door de crisis op de huizenmarkt, de eurocrisis en, aldus Grandes, een morele crisis. “De Transición was, zoals het woord al impliceert, tijdelijk bedoeld. Maar die periode is nooit afgesloten. De brug tussen burgers en instituties wordt steeds groter. Na Franco wilden Spaanse politici een stabiele democratie vormen, maar ze hebben die zó stabiel gemaakt, dat deze ondoordringbaar is en potdicht zit. Dát moet veranderen. Spanje is volgens mij wel degelijk in staat tot een volwassen democratie, maar dan moet de boel worden opengebroken.” Ze vindt dat de Spanjaarden zich gezien de huidige situatie opvallend rustig houden. “Wij staan toch bekend als rebels en anarchistisch. Anderzijds zijn de familiebanden hier sterk. Het gezin is hier veel groter: opa’s, tantes, achterneven, iedereen hoort erbij. En iedereen gaat door omdat die ene broer nog een baan heeft en de boodschappen betaalt.” Ook wijst ze op de omvang van de zwarte economie in het land. “De bezuinigingen die de regering momenteel doorvoert, stimuleren die alleen maar. Als iemand zijn btw of inkomstenbelasting niet kan betalen, zal die het werk zwart doen, dat lijkt me duidelijk.” Op de vraag of de huidige crisis een thema zal zijn voor schrijvers, hoeft Grandes niet lang na te denken. “Absoluut. Maar literatuur heeft tijd nodig, bezinking. Dat zal dus nog wel even duren.” Zelf is ze de komende jaren in ieder geval nog wel even zoet met de vier resterende werken over de naoorlogse periode. “Momenteel werk ik aan Las tres bodas de Manolita. Iedere ochtend, tot aan het middageten. Ik ben heel gedisciplineerd. De middagen gebruik ik om te lezen of mijn stukken voor El País te schrijven. Mijn leven is dus erg monotoon en dat vind ik niet alleen prettig, maar dat heb ik ook nodig om romans te kunnen schrijven. Meestal is er eerst een beeld en komen dan pas de woorden. De oorsprong van alle fictie is de herinnering, mijn herinnering. Mijn personages hebben altijd iets van mij in zich. Ook Nino. Hij verslindt boeken, zoals ik dat ook deed toen ik jong was. Ik was een ongelukkig, dik kind en romans waren een manier om de realiteit te ontvluchten en avonturen te beleven.”

De vroege films van Almodóvar, dat is Madrid

Grandes woont midden in het centrum van de Spaanse hoofdstad, op een steenworp afstand van de Calle Fuencarral, een van de belangrijkste straten in Madrid. “Ik ben in deze wijk ook opgegroeid, een straat verder. Ik ken de bewoners en ik voel me er thuis. Het is echt mijn barrio. En Madrid is mijn stad, ook in literair opzicht. Er zijn altijd mensen op straat te vinden, ongeacht het tijdstip. En niemand die je ooit vraagt waar je vandaan komt als je met een ander Spaans accent spreekt. Ik hou van de georganiseerde chaos, de gastvrijheid en de anonimiteit. De beelden uit de vroege films van Almodóvar, van een bewoonster die langs de Gran Vía met haar krulspelden in en badjas aan brood gaat halen, dát is Madrid. Maar het is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Sevilla of Barcelona, geen stad die van zichzelf houdt. Als inwoners zijn we altijd aan het klagen, maar vertrekken is ook geen optie. Van mijn bekendheid heb ik eigenlijk nauwelijks last. Als schrijver heb je het geluk dat je toch redelijk anoniem door het leven kunt gaan. Mensen spreken me wel aan, maar vooral omdat ze me willen laten weten wat ze van een bepaald boek of artikel vonden, niet omdat ze met me op de foto willen. Bovendien, die lezers zijn mijn vrijheid. Als ik niet meer word gelezen, ben ik mijn vrijheid om te schrijven kwijt.”

 

‘Veel heb ik aan mijn opa te danken’

Interview met de Spaanse schrijfster Almudena Grandes door Maarten Steenmeijer

Almudena Grandes (1960) had even zin in iets anders. Ze werkt al een tijdlang aan een serie van zes romans die zich afspelen in de Franco-tijd. Maar na het derde deel, De drie bruiloften van Manolita, begon het te kriebelen. Grandes wilde ook graag weer eens roman schrijven over haar eigen tijd. Dat werd Kleine helden, waarin we een jaar lang meeleven met een bonte verzameling inwoners van een wijk in het hartje van Madrid. Stuk voor stuk proberen zij, ieder op hun eigen manier, de economische crisis het hoofd te bieden. Toch spreekt ook in deze roman het verleden een aardig woordje mee. Want, zo houdt de Spaanse schrijfster ons voor, onze opa’s en oma’s moesten vroeger al met dit bijltje hakken, daarom kunnen we een hoop van hen leren.

Madrid speelt niet alleen de hoofdrol in Kleine helden, maar ook in uw leven. Waar groeide u op in Madrid? Hoe zag het leven er toen uit?

Ik groeide op in dezelfde wijk als waar ik nu woon en waar Kleine helden zich afspeelt. Sinds de hippe tijd van de Movida madrileña in de jaren tachtig wordt deze wijk Malasaña genoemd, maar oorspronkelijk heette hij de Barrio de Maravillas. Mijn vader groeide hier ook op. Ik behoor tot de vierde generatie van de familie Grandes die hier woont. Ik hou van deze wijk omdat hij voortdurend verandert en in beweging is. Met zijn chaotische orde is de wijk een soort Madrid in het klein. Je hebt er dure en goedkope woningen door elkaar heen. Dat komt omdat verschillende sociale klassen vaak in hetzelfde gebouw woonden. In de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw hadden de woningen op de eerste verdieping meestal hogere plafonds, ruimere balkons en meer vierkante meters dan die op de tweede verdieping. Daar woonden de rijkere mensen. De derde verdieping was voor de middenklasse. Helemaal bovenin woonden de ambachtslieden, wasvrouwen en strijksters die voor de mensen op de lagere verdiepingen werkten. Nu is dat natuurlijk anders. De wijk is nu zeer in trek en de prijzen zijn enorm gestegen. Maar die mengeling is gebleven, niet alleen van sociale klassen maar ook van rassen en culturen.

Wat was de rol van uw grootouders in uw jeugd?

Er zijn maar weinig mensen die zoveel van mij hebben gehouden en van wie ik zoveel heb gehouden als mijn opa Manolo Grandes. Ik was zijn eerste kleindochter. Ik was dik en had een grote bos haar, ik kon niet goed zingen, kon niet tekenen… Maar mijn opa was ervan overtuigd dat ik een speciaal meisje was, misschien omdat ik net als hij erg van lezen hield. We gingen met zijn tweeën uit wandelen en dan kon ik overal met hem over praten. Het was een enorm voorrecht om rond mijn tiende een volwassene te hebben die me serieus nam. Mijn opa is overleden toen ik puber werd, maar veel van wat ik ben heb ik aan hem te danken.

Is het nog wel mogelijk om met de armoede om te gaan zoals dat vroeger gebeurde?

Ik hoop dat Kleine helden niet alleen als een spiegel van de werkelijkheid wordt gelezen, maar vooral ook als een pleidooi voor een cultuur van de armoede die ons sterker maakt. Spanje was eeuwenlang een rijk land, maar het goud uit Amerika ging naar Duitsland of Vlaanderen om de schulden van de koning te betalen. Voor de mensen hier bleef er niets over. Van generatie op generatie erfden de Spanjaarden de armoede van hun ouders, maar daarnaast ook een waardige manier van leven. Armoede was niet iets om je voor te schamen, maar hoorde bij het leven. De zin van het leven bestond erin te vechten tegen de armoede opdat de kinderen een beter leven zouden krijgen. Dat voortdurende gevecht sloot niet uit dat je gelukkig kon zijn en dromen kon hebben.

Vijfentwintig jaar geleden maakten we onszelf in Spanje wijs dat we rijk waren en dat we dat altijd zouden blijven. Alles veranderde. Waardigheid, trots, opofferingsgezindheid, hard werken en je best doen, het was in één klap verdwenen allemaal. Daarvoor in de plaats kreeg je het levensdevies ‘consumeren maakt gelukkig’. Daardoor werden we zwak, kwetsbaar en veel dommer dan onze grootouders, terwijl we dachten dat we slimmer waren.

Is de houding tegenover de crisis anders bij vrouwen en mannen?

Ik denk dat vrouwen in het algemeen meer gewend zijn om de dagelijkse problemen in onze families en die van onze kinderen op te lossen. Wij werken binnens- en buitenshuis terwijl mannen veel meer aandacht besteden aan hun carrière. De ongelijkheid is nog altijd verschrikkelijk onrechtvaardig, maar ik geloof dat vrouwen efficiënter, doortastender, vindingrijker, kortom meer waard zijn dan mannen.

Is het contact met uw lezers belangrijk voor u?

Mijn lezers zijn heel belangrijk voor mij. Zij zijn mijn vrijheid. Zolang zij mijn boeken lezen kan ik schrijven wat ik graag wil schrijven. Daarom vind ik het erg fijn om hen te ontmoeten, met hen te praten, hun meningen te horen. Jarenlang werk je in je eentje aan een boek, zonder je lezers. Gelukkig heb ik af en toe contact met hen en dat is altijd een feest.

De boeken van Almudena Grandes

 

Een onvergetelijk liefdesverhaal van een man en een vrouw die ervoor kozen zich te verzetten in het Spanje van Franco.
De drie verhalen van de eigenzinnige Germán, de getroubleerde Aurora en de empathische María vormen samen een ijzingwekkend beeld van de jaren vijftig in Spanje. Germán en María dromen beide van een ander leven, maar worden geconfronteerd met de wrede dictatuur en het nationaal katholicisme van hun land, dat elke zonde als een misdaad beschouwt. Je kunt De moeder van Frankenstein hier bestellen

 

 

 

 

 

Wanneer dokter Guillermo García Medina in 1937 het leven van Manuel Arroyo Benítez redt, ontstaat er tussen de twee mannen een hechte vriendschap. Na zijn herstel wordt Manuel teruggeroepen naar Genève. Guillermo denkt dat hij hem nooit meer terug zal zien. Maar dan, jaren later, keert Manuel plots terug voor een nieuwe, gevaarlijke opdracht. Hij is vastbesloten het onderduikingsnetwerk van veelgezochte nazikopstukken uit het Derde Rijk, gerund door Clara Stauffer, te infiltreren. En wie anders dan Guillermo kan hem hierbij helpen? De patiënten van dokter García is te koop via deze link op Bol.com. Vandaag besteld, morgen in huis.

 

ESPANJE-columnist Maartje Bakker interviewde Grandes als correspondent voor de Volkskrant over dit nieuwe meesterwerk. Het interview is terug te lezen via deze link.

 

De drie bruiloften van Manolita

Manolita is net achttien als het leven haar op de proef stelt. Ze is een pientere maar nuchtere jonge vrouw die liefst zo weinig mogelijk op de voorgrond treedt. Als haar broer Antonio haar echter komt smeken om hulp bij het verzet tegen de dictator Franco, gaat ze er toch op in. Manolita ontpopt zich als de sterke en passionele spilfiguur in de hechte vriendengroep die strijdt voor de democratie. De rustige en op het oog weinig aantrekkelijke verzetsstrijder Silverio blijkt haar ware liefde te zijn, en dat verandert haar leven voorgoed. Maar onder de dictatuur zijn zelfs de vertrouwdste gezichten onbetrouwbaar. Het verraad komt akelig dichtbij en hun vriendschap en liefde komen op het spel te staan.

De drie bruiloften van Manolita is via deze link te koop op Bol.com. Vandaag besteld, morgen in huis.

 

De vijand van mijn vader

Nino is negen jaar en zoon van een guardia civil in een dorp in het zuiden van Spanje. Met zijn ouders en zusjes woont hij in de kazerne. In de zomer van 1947 leert hij Pepe le Portugués kennen, een mysterieuze vreemdeling. Pepe wordt zijn grote vriend. Terwijl ze geregeld middagen bij het riviertje doorbrengen met vissen en lummelen, leert Nino ondertussen typen op de boerderij van de Rubias. Daar wonen meisjes en vrouwen van wie de vaders en echtgenoten zijn gedood omdat het ‘rooien’ waren. Zowel een prachtige avonturenroman als een ontroerend coming of age-verhaal, opgetekend door een van de grootste schrijvers van Spanje.

De vijand van mijn vader is via deze link te koop op Bol.com. Vandaag besteld, morgen in huis.

 

 

Kleine helden

Kleine helden is een hartverwarmende roman over een volksbuurt in Madrid. Rijk en arm, jong en oud, singles en gezinnen, Spanjaarden en immigranten. Zij hebben geen schuld aan de crisis, maar moeten haar wel dragen, en er ondanks alles proberen bovenuit te stijgen. Elk op hun eigen manier beleven buurtgenoten bitterzoete momenten van onverwachte solidariteit, van verontwaardiging en woede maar ook van tederheid en doorzetten. Samen blazen ze hun buurt nieuw leven in. Een roman over durven opstaan, en over kleine daden die het verschil maken.

 

Kleine helden is via deze link te koop op Bol.com. Vandaag besteld, morgen in huis.

 

Tussenstations

Misschien zijn de echt emotionele ervaringen, de blíjvende ervaringen die we nooit meer vergeten, wel die uit de adolescentie: dat broze gebied waarin het volwassen leven zich voor het eerst aan je openbaart zonder dat je er al helemaal klaar voor bent. Tussenstations gaat over vijf adolescenten tussen de veertien en de achttien jaar, die zich voor situaties geplaatst zien die hun pet te boven gaan, maar die hen wel tot volwassenen smeden, ook al zijn ze zich daar op dat moment (nog) niet van bewust.

Tussenstations is via deze link te koop op Bol.com. Vandaag besteld, morgen in huis

 

 

Lees ook: de mooiste boeken van Spaanstalige schrijfsters