Om van flamenco te genieten, hoef je er geen verstand van te hebben. Maar de echte liefhebbers – die zichzelf aficionaos noemen – lijken zich van een geheimtaal te bedienen waar een buitenstaander geen touw aan vast kan knopen. En er zijn van die begrippen, zoals duende en compás, die je wel vaker tegenkomt, maar wat ze nu precies betekenen…? Daarom: een stoomcursus flamenco voor leken en liefhebbers.

Aficionao

Flamencoliefhebber. In Nederland lopen duizenden mensen rond die verslingerd zijn aan de flamenco. Of ze nu zelf dansen, gitaarspelen of zingen, of gewoon voorstellingen afschuimen, ze zijn besmet met het flamencovirus, een ongeneeslijke, maar gelukkig onschadelijke ziekte.

Bailaor, bailaora

Flamencodanser(es). In Spanje maakt men een duidelijk onderscheid tussen een bailarín, een klassiek geschoolde danser, en een bailaor. De flamencodanser is veel aardser, komt nauwelijks los van de grond en roffelt met zijn schoenen allerlei ritmes op de vloer terwijl zijn armen met expressieve gebaren de hemel zoeken.

Compás

Flamencoritme. Hoe verleidelijk ook, meeklappen tijdens een flamenco- voorstelling is meestal niet zo’n goed idee. De ritmes zijn behoorlijk complex. Neem bijvoorbeeld het compás van de bulería: een ritme in twaalf tellen met accenten op de derde, zesde of zevende, achtste, tiende en twaalfde tel.

Duende

Moment van collectieve betovering dat soms tijdens een flamencovoorstelling over artiesten en publiek kan komen en resulteert in een emotionele ontlading. Of zo’n magisch moment optreedt, is nooit te voorspellen. Reclameteksten die een ‘voorstelling vol duende’ beloven, kun je maar beter wantrouwen.

Estilo flamenco

Flamencostijl. Het flamenco repertoire bestaat uit enkele tientallen stijlen, met een bepaalde ritmische, melodische en harmonische structuur. Voor bijna iedere gemoedstoestand is een stijl: soleá (lyrisch), seguiriya (dramatisch), alegría (vrolijk), bulería (speels), tango (zwoel) en fandango (wisselend, afhankelijk van de sub- stijl). Een andere term voor flamencostijl is palo.

Falseta

Gitaarvariatie, bijvoorbeeld tussen twee gezongen coupletten door. Zolang de zanger aan het woord is, staat de gitarist geheel ten dienste aan de zang, maar als die zwijgt, kan hij zijn muzikaliteit en vingervlugheid bewijzen in een uitgekiende falseta.

Gitana, gitano

Zigeuner(in). Al is flamenco nooit een exclusieve zigeunerkunst geweest, de gitanos hebben er een groot stempel op gedrukt, tot op de dag van vandaag. Flamencozang wordt daarom ook wel cante gitano genoemd.

Homenaje

‘Eerbetoon’. In de flamencowereld worden vaak voorstellingen, cd’s en bijeenkomsten georganiseerd als eerbetoon aan een beroemdheid, al dan niet in leven. Maar ook als een gitarist schaamteloos een falseta van een ander kopieert, zal hij je verzekeren dat dat geen plagiaat is, maar een homenaje.

Ida y vuelta

Letterlijk: ‘retourtje’. Cante de ida y vuelta, ‘retourzang’ is de verzamelnaam voor flamenco stijlen die hun oorsprong vinden in Latijns-Amerika. De Spaanse muziek trok met de kolonisten mee naar de Nieuwe Wereld en mengde zich daar met de inheemse muziek en die van de zwarte slaven. Terug in Spanje werden deze melodieën geïntegreerd in de flamenco. Onder de cante de ida y vuelta rekenen we diverse flamenco stijlen, zoals de guajira, colombiana, vidalita en rumba.

Jondo

Letterlijk ‘diep’; dit wordt gezegd van flamencostijlen met veel emotionele diepgang en van zangers die veel diepgang in hun zang kunnen leggen. In oudere beschrijvingen wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen cante jondo (of cante grande), de serieuzere flamencostijlen, en cante chico, de frivolere stijlen. Tegenwoordig zijn die begrippen wat vervaagd. Een slechte zanger kan de meest jondo stijl triviaal laten klinken, bij een goede zanger klinkt zelfs een vrolijke bulería jondo.

Ketama

De letter k komt in Spanje alleen in leenwoorden voor. En bij jongeren die snel willen sms-en. Ketama is een flamencogroep die in de jaren 90 een swingende fusie maakte tussen amenco, pop en salsa.

LLamada

Letterlijk ‘oproep’: signaal dat de danser met zijn voeten geeft aan de gitarist om een overgang te markeren. In flamenco is altijd ruimte voor improvisatie: een zanger kan een stuk rekken, een danser kan het ene voetenwerkje aan het andere rijgen. Met een markante voetroffel maakt de danser duidelijk dat hij een overgang wil maken naar een ander deel van de dans.

Marcaje

Letterlijk ‘markering’; dansbeweging zonder voetenwerk, meestal ter omlijsting van de zang. Bij flamencodans denken we aan eindeloze voetsalvo’s, maar het zou onbeleefd zijn om dat dwars door een zangstuk (letra) heen te doen. Dan maakt de danser geluidloze danspassen, gecombineerd met expressieve armbewegingen. De danser markeert het compás en drukt de emotie die de zang bij hem oproept in beweging uit.

Nuevo flamenco

Letterlijk ‘nieuwe flamenco’; verzamelnaam voor experimentalisme sinds ruwweg de jaren 70. Door liefhebbers van traditionele flamenco met argwaan bekeken, maar in feite een onvermijdelijke ontwikkeling in een kunst die altijd in beweging is geweest.

Olé

Bekendste aanmoedigingskreet. Bij flamenco laat het publiek zijn bijval niet alleen blijken door applaus maar vuurt het met allerlei uitroepen (jaleo) de artiesten aan. De kreet olé is vermoedelijk ontstaan uit de Arabische uitroep ‘wallah’ (‘bij Allah’). Het betekent zoveel als ‘bravo!’ maar ook ‘mijn hemel!’, ‘gelijk heb je’ of ‘ik heb het ontzettend naar mijn zin’.

Palmas

Handklappen. Al zie je op het podium tegenwoordig steeds vaker een cajón (grote houten kist), de handen zijn hét percussie-instrument van de flamenco. Soms zijn er bij voorstellingen twee of meer palmeros (handenklappers), maar vaak geven de zangers tijdens het voetenwerk palmas om de danser te helpen in compás te blijven.

Quejío

Letterlijk ‘gejammer’: klaaglijke zang zonder tekst, vaak op ayayay, gewoonlijk gezongen ter inleiding van een cante (flamencozang). De zanger zoekt de juiste toon om verder te zingen. Maar quejío kan ook midden in de zang worden gebruikt om een stuk tekst wat op te rekken, zodat hij in de melodie past. Of gewoon, voor het dramatische effect.

Rasgueado

Speeltechniek waarbij de gitarist met zijn vingers op de snaren roffelt. Flamencogitaristen zijn kampioen in het geluid produceren op een akoestische gitaar, door een combinatie van vingervlugheid en aanslagtechnieken. Ongetwijfeld is dit een erfenis uit de tijd dat flamenco in rumoerige kroegen en cafés cantantes werd opgevoerd.

Sevillanas

Parendans uit Sevilla die veel gedanst wordt tijdens de Feria de Abril, waar iedereen in prachtige kostuums komt flaneren, eten, drinken en dansen. De sevillanas wordt door buitenstaanders vaak tot de flamenco gerekend, maar zijn in feite een volksdans met een min of meer vastgelegde choreografie.

Tocaor, tocaora

Flamencogitarist(e). De gitaar is nog altijd hét instrument van de flamenco. Binnen het vak van tocaor bestaan drie disciplines: dansbegeleider, zangbegeleider en solist. De beste gitaristen zijn allrounders die alle drie beheersen. Vrouwelijke gitaristen zijn nog een zeldzaamheid, maar bestormen steeds meer dit mannenbolwerk.

Undebel

Naam voor God of godheid in het caló, de taal van de Spaanse zigeuners. Al is van die taal nauwelijks iets over, in flamencoteksten duiken veel woorden uit het caló op. Oudere zigeunerzangers beweren vaak dat ze zingen por Undebel of por mi Debel, oftewel dat zij gedreven worden door een goddelijke inspiratie die zij zelf niet kunnen verklaren.

Villancico

Kerstliedje in flamencostijl. Allerlei volksliedjes zijn in de flamenco opgenomen en ‘verflamencood’: structuur en ritme zijn aangepast aan de bekende flamencostijlen. Villancicos worden vaak als bulería of tango vertolkt, twee feestelijke stijlen.

Wadi al Kabir

Letterlijk: ‘grote rivier’, de oude Arabische naam van de Guadalquivir. In het laagland langs de benedenloop van deze Andalusische rivier is de flamenco ontstaan. Vandaar is deze kunst uitgewaaierd over de rest van Andalusië, maar het kerngebied blijft het zuidwesten van deze regio. De eeuwenlange Moorse heerschappij heeft niet alleen sporen nagelaten in de geogra sche namen, maar ook in de muziek. Flamenco heeft allerlei Arabische trekjes

Xerez

Oude naam van Jerez de la Frontera, één van de brandhaarden van de flamenco. Die x is trouwens geen ks, maar een g-klank (Spaans: jota).

Yeli

Bruiloftszang van de gitanos uit Ex- tremadura. Flamenco is naast een podiumkunst ook een sociaal gebeuren en speelt een grote rol op bruiloften en andere feesten.

Zapateo of zapateado

Voetenwerk. Kenmerkend voor flamencodans zijn de ritmes die met voorvoet (planta), hak (tacón), teen (punta) en hele voet (golpe) worden geproduceerd. De danser gebruikt zijn voeten als percussie-instrument. Zapateado is ook de naam van een vrolijke flamencostijl zonder zang met een ritme in 6/8 maat

Dit artikel is eerder verschenen in ESPANJE! (España & más, 1e jaargang, juni-juli 2011) en de informatie kan achterhaald zijn.

Marlies Jansen heeft zich door haar vele reizen naar Spanje, bezoeken aan grote flamencofestivals en talloze optredens, gesprekken met artiesten, het lezen van boeken en het grijsdraaien van cd's ontwikkeld tot flamenco-expert. Haar liefde voor en kennis van de muziek deelt ze onder meer in het magazine Mundo Flamenco.

Meer lezen?

Else tipt: Feria de Málaga

Het grootste evenement van de stad Málaga: de jaarlijkse feria. Veel bewoners maken zich op voor een week lang feest en halen hun flamencokleding uit de motteballen. Horeca-ondernemers bereiden zich voor, traditionele koetsen worden opgepoetst, paarden geborsteld en tienduizenden lichtjes worden weer opgehangen in de straten en op het feria-terrein.

Boekrecensie: 'Solo van flamencozanger Luna Zegers

Luna Zegers – Lonneke voor intimi – neemt de lezers van haar boek Solo mee naar de gangkast van haar appartement in de Amsterdamse Jordaan. De kast staat vol met herinneringen aan, zoals ze het zelf mooi verwoord, de ‘belangrijkste getuigen van mijn leven’. In zes jaar tijd verloor Luna haar beide ouders en haar zus Marieke.

Heb je zin in de Spaanse zomer? Dan hebben we goed nieuws. De nieuwe editie van ESPANJE! kun je nu pre-order bestellen met €3,50 korting. Je krijgt ESPANJE! dan rond 5 juli in de bus. Bestellen met korting kan tot maandag 24 juni om 8.00 uur. Via de pre-order krijg je €1 korting op dewinkelprijs en betaal je geen portokosten van €2,50. Je betaalt dus slechts €6,95 in plaats van €10,45. Nog voordeliger is het om een abonnement te nemen. In Nederland ontvang je voor slechts €21,95 een jaarabonnement van vier edities. Dat is nog geen €5,50 per editie. Een totale korting van bijna €10 op de winkelprijs. Bovendien krijg je dan ook een jaar lang de digitale editie ter waarde van €18 en kun je alle edities van ESPANJE! overal online lezen. Je kunt je abonnement hier afsluiten.

In de komende editie van ESPANJE! onder andere

Onze grote minigids Baskenland

Baskenland wordt steeds populairder, vooral Bilbao en San Sebastián zijn geliefde vakantiebestemmingen. Maar de dorpen, steden en het landschap ertussenin zijn vaak nog heel rustig en bijna altijd spectaculair. Baskenland is al ruim 25 jaar de favoriete reisbestemming van hoofdredacteur Marjan Terpstra. Zij heeft nu al haar tips verzameld in deze minigids. Van hotels in het groen met uitzicht op zee, tot de beste stranden, de leukste restaurants, fijne kleine musea en de mooiste routes. De onmisbare gids voor iedereen die deze zomer naar Baskenland gaat.

Met de camper (of tent) dwars door de Pyreneeën

Nog zo’n topbestemming voor de zomer: de Pyreneeën. Chantal Antheunisse is dol op adrenalinesporten en trok met haar camper via Aragón en Navarra van Catalonië naar Baskenland. Onderweg ging ze klimmen, raften, wandelen en fietsen. Ze neemt je mee van oost naar west en geeft bij elke actieve stop een camper- of kampeertip.

Ultieme strandgids Valencia

Jessica Sindelka woont en werkt al een paar jaar in Madrid. Maar als ze even vrij is zit ze op het strand van Valencia. En ze is niet de enige want Valencia wordt ook wel Playa de Madrid genoemd. Feestbeest en lekkerbek als ze is kent ze alle leuke tentjes aan de stadstranden. Maar ze weet ook waar de leukste plekken zijn om te relaxen, sporten en dansen. Dus ga je een paar dagen naar Valencia, of ben je in de buurt? Met de tips van Jessica wordt het nog leuker.

Oviedo, Parijse allure in de bergen

Deze keer nemen we je ook graag mee naar Oviedo, een stad met Parijse allure omringd door ruige natuur waar beren en wolven leven. In de winter kan in dit deel van Asturië zelfs twee meter sneeuw vallen, maar in de zomer is het er groener dan groen en genieten de mensen er van het leven. We verbleven er in Casa Rural Selmo, midden tussen de koeien maar toch met heerlijke stranden en maar liefst drie mooie steden in de buurt: Oviedo, Avilés en Gijón. Eigenlijk zijn dit soort B&B’s geheimtips die we liever voor onszelf houden. Toch delen we ze graag met onze lezers en we mogen zelfs drie nachten weggeven in dit kleine paradijsje.

Roadtrip langs de costa’s: maak 5 x kans op een verblijf

Overal in Spanje heb je B&B’s en andere accommodaties van Vlamingen en Nederlanders maar vooral aan de costa’s. Ideaal voor als je goede tips wilt, niet alleen voor je vakantie maar misschien ook omdat je zelf in Spanje wilt gaan wonen. De eigenaren van 5 accommodaties die liggen aan de costa’s van de regio’s Valencia en Andalusië vertellen over hun droomplek, geven tips en verloten ieder drie nachten onder de abonnees van ESPANJE!.

Tips voor 24 uur in Tossa de Mar aan de Costa Brava

Tossa de Mar is zo’n plek waar we steeds willen terugkeren. Net als de kunstenaars die er in de jaren dertig van de vorige eeuw neerstreken raakten we er betoverd door het licht, de opkomende zon boven de golven, de maan boven de nachtelijke zee. Maar we werden ook blij van de tossenses, die werken in de boetiekjes, restaurants en hotels. Het zijn vaak familiebedrijven in eeuwenoude huizen waar ze zelf opgroeiden. Ze hebben gezien hoe het massatoerisme hun dorp overspoelde. Gelukkig zijn er nog momenten dat het er rustig is en daar kunnen zij maar ook wij van genieten. In deze editie geven we tips voor 24 uur in Tossa. Van stranden, lekker eten, shoppen en varen tot wandelen en slapen.

De mysterieuze meren van Ruidera

ESPANJE-eindredacteur Tanja Timmerman beleefde samen met hond Fieke in haar camper avonturen aan de meren van Ruidera, volgens Don Quichot en Sancho Panza een plek vol magie. Het merengebied ligt als een groene en blauwe oase in La Mancha. In de zomer vieren de Madrilenen er vakantie, maar in het voor- en najaar is het er rustig en kun je er eindeloos wandelen.

Op bezoek bij de makers van sherryazijn en sherryvaten

Aafke Jochems reist voor ESPANJE! door heel Spanje op zoek naar bijzondere producten. Of het nu kikkererwten zijn of saffraan of amandelen… Aafke stapt op de boeren af en portretteert ze met haar camera en haar pen. Deze keer was ze in Jerez de la Frontera. Niet om sherry te drinken, maar om te zien hoe sherryazijn wordt gemaakt en hoe de wijnvaten met de hand worden gemaakt. Het levert een prachtige reportage op.

Ontdek de Camino Sanabrés langs thermen en wijngaarden

Huib Afman heeft zich voorgenomen om alle caminos die er zijn te lopen en hij is al aardig op weg. Dit keer liep hij de Camino Sanabrés door Castilië-León en Galicië. In Ourense kwam hij helemaal tot rust in de warme thermen die daar overal te vinden zijn. Ideaal voor ieder jaargetijde want het water is altijd lekker warm.

Het ABC van de Flamenco