De gerenommeerde Vlaamse hispaniste en antropologe Christiane Stallaert is ervan overtuigd: het wordt de hoogste tijd dat we meer leren over de geschiedenis van Spanje op school. Dat is ook de gedachte achter haar nieuwe boek Het verdriet van Spanje. Een natie op zoek naar zichzelf. ‘Waarom weten we hier zo weinig over,’ denk je als je het leest. ‘En wat kunnen we hiervan leren?’ Een interview met een hoogleraar die Spanje als geen ander kent.

President Barack Obama sloeg de plank nogal mis toen hij in 2009 tijdens zijn bezoek aan Caïro over de islamitische erfenis in Spanje sprak. ‘De islam heeft een trotse traditie van tolerantie. Dat zien we in de geschiedenis van Andalusië en Córdoba tijdens de inquisitie,’ zei hij. Hij haalde Al-Andalus en Andalusië door elkaar, plaatste de inquisitie onterecht in de tijd van de bloei van het kalifaat van Córdoba, en de inquisitie en tolerantie in een adem noemen vergt ook een behoorlijke portie onwetendheid. Een mooi voorbeeld waarmee Stallaert de aandacht van haar studenten altijd meteen weet te vangen. Hoe kan het toch dat de historie van Spanje – een land dat de Europese geschiedenis zo sterk bepaalde – zo onbekend is?

Inzicht in blijvende structuren

Het is een vraag die Stallaert al ruim 30 jaar bezighoudt. ‘De laatste jaren werd ik door Vlaamse media steeds gevraagd om mijn visie te geven op de recente gebeurtenissen in Catalonië. Maar de details van de actuele gebeurtenissen interesseren mij minder. Daar wil ik een langetermijnvisie tegenover zetten. Daarom besloot ik dit boek, waarvan sommige delen al eerder in het Spaans verschenen, aan te passen voor een Nederlandstalig publiek. Ik wil inzicht verschaffen in blijvende structuren. Sommigen denken dat in Catalonië een paar heethoofden tegenover elkaar staan. Maar ik kan je verzekeren dat het geen kwestie is van een paar heethoofden. Het Catalaanse probleem is met een referendum niet van de baan. Het is een structureel probleem dat te maken heeft met de Spaanse natievorming.’

Het valt Stallaert op dat natievorming in haar eigen land België ook niet aanwezig is in het onderwijs. ‘Wij hebben geen Vlaams canon zoals jullie een Nederlands canon hebben. In Spanje is dat veel duidelijker. Iedereen weet dat de islamitische invasie in 711 van grote invloed is geweest en Spanjaarden zijn veel bewuster bezig met natievorming. Ik was bijvoorbeeld een keer bij het koninklijk paleis in Madrid. Naast me stond een schoolklas met een leraar die tegen de kinderen zei: “Hier werd vroeger gevochten, daar stonden de Moren en hier stonden wij”. Het gebruik van het woordje ‘wij’ maakt duidelijk dat wordt overgeleverd hoe de Spaanse natie zich heeft ontwikkeld ten opzichte van indringers. Rode draad daarin is altijd de verhouding tot de islam. Je hebt een tijd van voor en een tijd van na de Moren.’

Señoritos en jornaleros

De partner van Stallaert is afkomstig uit Extremadura en zij wil met dit boek ook haar drie volwassen kinderen laten zien hoe het land van hun voorvaderen in elkaar zit. ‘Ik heb persoonlijke observaties uit Extremadura in dit boek verwerkt, want die laten de tweedeling in Spanje duidelijk zien. Franco en zijn leger trokken hier in de jaren dertig moordend en plunderend doorheen. Badajoz, de stad waar Franco en zijn manschappen een genocide aanrichtten, werd eeuwen eerder opgericht door islamitische inwoners van het gebied. De kloof tussen de señoritos en de jornaleros, de notabelen en de dagloners, is er nu nog schrijnend. Nazaten van de hertog van Alva en andere grootgrondbezitters strijken er Europese subsidies op en gebruiken hun landerijen puur voor de jacht, terwijl er voor de jornaleros maar een paar maanden per jaar werk is. Ik heb vorig jaar tijdens een sabbatical rondgereisd in de provincie Badajoz om mensen te spreken en hoorde toen dat rijke Arabieren nu weer mogelijkheden zien in de streek. Sjeik Mansour uit Abu Dhabi – die in 2008 ook Manchester City kocht – telde in 2018 55 miljoen euro neer voor een landgoed dat eeuwenlang in handen was van de schatrijke sherryfamilie Domecq. In een interview met het Spaanse persagentschap EFE verklaarde hij dat hij van Extremadura de voorraadschuur van de Arabische wereld wil maken. In Extremadura halen ze dan hun schouders op. Ze zijn al die eeuwen vergeten en aan hun lot overgelaten. Het kan er alleen maar beter op worden, denken ze.’

Spanje bestaat niet

‘Die tweedeling in Spanje is het grootste verdriet van Spanje,’ zegt Stallaert, verwijzend naar de titel van haar boek. Ze had eerst een andere titel in gedachten maar de uitgever kwam hiermee. ‘Mijn titel was Fantoompijn van een natie waarbij ik erop doel dat vaderlandslievende Spanjaarden vanwege hun mening of geloof gedwongen werden om hun land te verlaten. Er is altijd sprake geweest van uitsluiting. Mensen die niets van politiek moesten hebben, zoals mijn schoonmoeder, moesten tijdens de Burgeroorlog ook vluchten voor hun leven. De minderheid heeft enorme schade berokkend aan de meerderheid. En nu heerst er stilzwijgen. Ik word als onderzoeker door een bepaalde stroming in het kamp geplaatst van de zwarte legende waarbij Spanjaarden als wreed en intolerant worden beschouwd. Maar dat is maar een kant van de medaille die ik laat zien. Spanje als homogene natie bestaat niet. Er zijn veel verschillende Spanjes. Je ziet nu hoe rechts met vlaggen staat te zwaaien, en zich die vlag zo toe-eigent. Het linkse kamp heeft opgeroepen om dat nu ook te gaan doen, want Spanje is ook van hen en ze willen vermijden dat hun land door rechts wordt gekaapt. De opkomst van extreemrechts in Spanje is beangstigend. Ik hoop dat dat gestopt kan worden. Het identitair discours dat zij hanteren is nog gevaarlijker dan in Duitsland en Frankrijk, omdat ze hier op school met de ideeën over de reconquista zijn opgevoed. Veel politici staan er ook dubbel in. Zo is Vox tegen migratie maar wil wel migranten inzetten als goedkope arbeidskrachten tijdens de oogst.’

Meer Spanje op school

Stallaert pleit ervoor dat op Nederlandse en Belgische scholen meer aandacht komt voor de Spaanse geschiedenis. Niet alleen omdat een deel van onze geschiedenis samenvalt met de Spaanse, maar ook omdat de Spaanse geschiedenis zeer verhelderend is. Aangezien Spanje een van de oudste staten is met vaststaande grenzen, kun je vanuit langetermijnperspectief bekijken hoe natievorming en uitsluitingsmechanismen werken, zo denkt de hoogleraar. Het is niet alleen de zwarte legende die ervoor gezorgd heeft dat we Spanje links laten liggen in onze geschiedschrijving. ‘Spanje is natuurlijk jarenlang een dictatuur geweest,’ zegt Stallaert. ‘En dan is er de taalbarrière. Werk van Spaanse historici is nauwelijks vertaald en daardoor minder toegankelijk. En om bronnen uit de islamitische periode van de Spaanse geschiedenis te doorgronden, moet je niet alleen kennis hebben van het Spaans, maar ook van het Arabisch… Spanje is nog een blinde vlek, want in ons onderwijs staat de Tweede Wereldoorlog centraal. Voor mij zou ook Spanje een centrale plek in het geschiedenisonderwijs moeten hebben, omdat we daardoor veel kunnen leren over de relatie tussen Europa en de islamitische wereld, over natievorming en etniciteit, over de totstandkoming van het calvinisme en lutheranisme en natuurlijk ook omdat het een van de grote lidstaten van Europa is. Wij staan ons erop voor dat onze landen zijn voortgekomen uit de joods-christelijke cultuur. In Spanje heeft dit een speciale betekenis gehad. Mijn leerlingen zijn altijd zeer geboeid als ik vertel over de gezamenlijke geschiedenis en het gebrek aan kennis hierover. Ik begin bijvoorbeeld met het citaat van Obama. Daarna vertel ik wat de convivencia ons kan vertellen over de huidige samenleving, over de joods-Palestijnse kwestie, over de spanningen tussen Turkije en het westen. De geschiedenis helpt om het heden te begrijpen. Ook de ontwikkelingen van Latijns-Amerika hebben invloed gehad op Spanje. Daarover vertel ik in mijn volgende boek. De opkomst van de ETA bijvoorbeeld is verweven met bevrijdingstheologen, maar ook met de marxistische vrijheidsbeweging naar het voorbeeld van Che Guevara en de Cubaanse revolutie. Sommige van die eerste etarras zijn later antropoloog geworden.’

Het hele interview met Christiane Stallaert kun je lezen in ESPANJE! 3 2020 dat je hier kunt bestellen

Wie is Christiane Stallaert?

Christiane Stallaert is gewoon hoogleraar Spaanse en Latijns-Amerikaanse Studies en Interculturele Communicatie aan de Universiteit van Antwerpen. Haar onderzoek is gericht op etniciteit, nationalisme en interculturaliteit. In Spanje geniet zij aanzien onder schrijvers en antropologen vanwege haar enorme kennis en originele aanpak waarbij ze dwarsverbanden legt die anderen nooit konden of durfden te leggen. Ze heeft veel in het Spaans gepubliceerd en heeft in Spanje vaak les en lezingen gegeven. ‘Als ik gastdocent ben, wordt er altijd flink gediscussieerd over mijn werk, ook na de publicatie van Ni una gota de sangre pura, waarin ik een parallel trek tussen de Spaanse inquisitie en nazi-Duitsland. Ik hoop dat ik door de verbanden die ik leg anderen kan laten reflecteren over welke gevolgen de geschiedenis heeft voor de huidige tijd. Ik laat alle kanten zien, soms ook zeer omstreden denkbeelden, en sommige mensen pikken daar iets uit om hun mening te onderstrepen. Dat gevaar kun je niet ontwijken. Maar ik vind niet dat we daarom elke reflectie en elk debat uit de weg moeten gaan. Het is bijna onmogelijk om over Spanje te schrijven zonder in een kamp geplaatst te worden of zonder een bepaalde visie uit te dragen. Ik probeer altijd op afstand te analyseren.’

Meer lezen? Bestel dan Het verdriet van Spanje Een natie op zoek naar zichzelf,